مناقشه قره باغ (۳)

قفقاز و سیاست رهبران شوروی نسبت به قومیت‎ها

اتحاد جماهیر شوروی در زمان تأسیس با گستره‎ای وسیع از نظر جغرافیایی ولی متراکم از حضور ملیت‎های گوناگون بر ویرانه‎های امپراتوری فرو پاشیده تزارها بنا شد که این امر از لشگرکشی‎ها و جهانگشایی‎های مداوم تزارها حاصل آمده بود. 

این میراث تنش‎زا به علاوه رشد اقوام غیر روسی و افزایش مطالبات قومی و تاریخی آنان از نظام سیاسی حاکم رهبران اتحاد جماهیر تازه تأسیس را به اتخاذ سیاست‎هایی به منظور مدیریت حرکت‎های واگرایانه در چارچوب این اتحادیه وادار کرد. براساس آمار در ژوئیه 1990 اقوام غیرروس 22/49 درصد جمعیت 290938469 نفری اتحاد شوروی را تشکیل می‎داد.

طرح انسان طراز اول شوروی که خلق یک انسان غیر طبقاتی و همگن را در سرتاسر شوروی مورد نظر داشت در واقع جنبه‎ای دیگر از سیاست‎های روسی‎سازی اقوام و ملیت‎های غیر روس  در این کشور به شمار می‎آمد.

 البته این امر هیچگاه به منصه ظهور نرسید. استدلال می‎شد که فروپاشی این اتحادیه و ظهور دولت‎های ملی جدید براساس تمایزات هویتی و قومی به تنازعات قومی در این منطقه پایان خواهد داد اما افزایش کشمکش‎های سیاسی و حتی نظامی میان این دولت‎های جدید به ویژه در منطقه قفقاز نقطه پایانی بر این نظرات محسوب می‎شد.

تجدید حیات این منازعات در اشکال جدید در منطقه نتیجه سیاست‎های رهبران شوروی در مورد قومیت‎ها در طول سالیان حکمرانی آنان بر اتحاد شوروی در مورد قومیت‎ها به شمار می‎رود.

تبارشناسی این سیاست‎ها در ادوار مختلف تاریخی می‎تواند شناخت صحیح‎تری از علل ایجاد این ستیزه‎ها را در منطقه ”و به خصوص بحران قره‎باغ“ به دست دهد. در این بخش به بررسی این سیاست‎ها خواهیم پرداخت.

استالین و قومیت ها :

. در دوران استالین. تغییرات اجتماعی که هدفش از میان بردن ویژگی ها و هویت ملی بود، در مورد همه و در همه جا به اجرا در آمده بود.

در عملکرد استالین در این دوران می توان دو وجه متفاوت را شناسایی کرد :

 اول ، احترام ظاهری به ملت های تشکیل دهنده اتحادیه؛

دوم، میل باطنی به از بین بردن کلیه علل وجودی ملی گرایی.

 تحقق وجه دوم را می توان از خلال تصفیه ها و تبعیدهای سال های 1920 و بعد از آن، و از بین بردن روشنفکرانی یافت که به سمت میهن پرستی بازگشته بودند.

 این تصفیه که در جمهوری‏های مختلف به گونه ای بنیادی صورت گرفت در خلال جنگ جهانی دوم نیز یک بار دیگر امکان ظهور یافت.

در این مورد سه عامل حائز اهمیت فراوان هستند :

1- آسیب پذیری دولت فدرال ؛

2- تعمیم و گسترش دوباره احساسات ملی ؛

3- ضربه پذیری دولت های پیرامونی در شرایط متشنج بین المللی و امکان انتقال این ضربات به دولت مرکزی .

در چنین شرایطی، اجرای این سیاست نسبت به اقوام مختلف، و تقسیم قفقاز به سه جمهوری سوسیالیستی سابق، یعنی گرجستان، ارمنستان و آذربایجان و برخی مناطق خودمختار، سبب اتحاد سیاسی نگردید، زیرا مرزبندی های موجود و تقسیم‏بندی های نابرابر ملی، نژادی، دینی و مدنی، با این اتحاد سیاسی تناقض داشت.

جنگ جهانی دوم، استالین را بر آن داشت تا با ورود عناصر جدیدی مانند لزوم “ همبستگی های ملی، مذهبی و تاریخی“ برای احساسات ملی و مسئولیت های ملی نوعی هرم ارزشی تعبیه کند. هرمی که در رأس آن روسها قرار داشته باشند.

برای مشروعیت بخشیدن به این طرز تفکر و القای جایگاه برجسته ملت روس نسبت به سایر ملت ها و تداوم آن، باید روسها از جمیع جهات تفوق یابند.

به منظور تحقق بخشیدن به این هدف، شبیه سازی و یکسان سازی فرهنگی صورت گرفت و به تدریج، فرهنگ روس بر سایر فرهنگ ها تقدم یافت و فدراسیون به صورت جامعه ای در آمد که در آن ”برادر بزرگتر“ (روسیه) بر امور تسلط یافت. تسلطی که هر چند در ابتدا نسبی بود، ولی عامل زمان واجبار، نسبیت و محدودیت را اندک اندک کاهش داد.

پس از سقوط جمهوری های آذربایجان و ارمنستان و استقرار حاکمیت مسکو بر این مناطق، مسئله قره باغ در چارچوب سیاست های کلی نسبت به قومیت ها به طور موقت حل شد.  

ارامنه معتقدند که استالین با هدف خارجی خشنود ساختن ترکیه و بسط روابط با این کشور و صدور انقلاب بلشویکی به شرق و برقراری ارتباط نزدیکتر با مسلمانان از طریق جمهوری آذربایجان، قره باغ را به آذربایجان واگذار نمود.

 ایجاد مشکلات ارضی و مرزی برای جمهوری‏های مختلف به عنوان مانع در راه گرایش های جدایی خواهانه آنها از اتحاد جماهیر شوروی بود تا سبب شود که رهبران و مردم این جمهوری ها را در زمانی که به فکر جدایی از شوروی می افتند، به این اندیشه وا دارد که در مسیر جدایی و یا پس از آن، با بحران ها و جنگ هایی در رابطه با برخی از مناطق مواجه خواهند شد.

 استالین با تعیین خطوط مرزی در قره باغ و دیگر مناطق، به صورتی که اهداف فوق را تأمین نماید و با استفاده از سیاست ترور و وحشت، توانست تا حد زیادی به طور موقت به اهداف خود دست یابد.