ترکها و ایران (2)

ترکان دنیا

ترکان دنیا در وسعتی از سیبری تا بالکان عمدتاً در کشورهای قزاقستان، ازبکستان، قرقیزستان، ترکمنستان، روسیه، چین، جمهوری آذربایجان، افغانستان، ایران، ترکیه و عراق و پراکنده در برخی کشورهای دیگر زندگی می کنند.

بنا به لینگواسفر در سال 2000 خانواده زبان های ترکی، زبان تقریباً 150 میلیون نفر در آسیا و اروپا و شاخه ترکی جنوبی ( شامل سه لهجه عمده: ترکی آناتولی، ترکی آذربایجانی و ترکی ترکمنی) زبان اقلاً 98 میلیون نفر در خاورمیانه، قفقاز، آسیای میانه و شبه جزیره بالکان_اروپا بوده است( منبع 1 ).

در همین سال زبان فارسی (سه لهجه عمده آن: فارسی (ایران)، دری (افغانستان)، و تاجیکی) زبان تقریباً 40میلیون نفر در خاورمیانه و آسیای میانه بوده است. در حال حاضر 28 لهجه یا زبان ترکی در مناطق مختلف زبان رسمی مردم بوده و در حدود 20 لهجه یا زبان ترکی دارای کتابت و ادبیات کتبی میباشد( منابع 5و23 ).

 تاریخ ترکان و زبان ترکی

علاوه بر زبان سومری که در برخی محافل زبان شناسی بعنوان ریشه زبان ترکی (یا پروترک) مطرح است، مراحل دیگر تکوین زبان ترکی شامل دوران ترکی اولیه (شامل ترک های هون، بلغار، پچنک و خزر) از قبل از میلاد تا قرن ششم میلادی، ترکی قدیم (دوران گؤک تورک و اویغور ها) از ششم تا هشتم میلادی، ترکی میانه (شامل ترکی مشترک آسیای میانه و ترکی غربی یا سلجوقی) از قرن دهم تا شانزدهم میلادی و ترکی جدید (شامل ترکی عثمانی، آذربایجانی، جغتایی، اوزبکی و ...) از قرن شانزدهم تا عصر جدید می باشد.

بنظر بعضی محققین، کلمه ترک نام قبیله مؤسس حکومت گؤک تورک در 552 میلادی، یعنی شخص آشینا بوده است و بعد از آن به کل ملتی که به زبان آنان سخن می گفتند منسوب شده است ( منابع 2و5 ).

ترکان اوغوز Oğuz (اوق = ایل + اوز = علامت جمع در ترکی قدیم) از قبایل مهم ترک ها بوده اند و امروزه اکثر ترکان غربی (ترکان ایران، ترکیه، آذربایجان، ترکمنستان، عراق، سوریه، قبرس و بالکان) از نسل ترکان اوغوز می باشند.

اوغوزها بعد از پذیرش اسلام به ایران و آناتولی مهاجرت کردند و دولتهای اسلامی بزرگی چون سلجوقی ها و عثمانی ها را تشکیل دادند. از ترکان قدیم داستان ها و افسانه های متعددی باقی مانده است، نظیر داستان های آفرینش، آلپ آرتونقا، شو، اوغوزخان، بوزقورد و ارگه نه قون.

داستان بوز قورد( گرگ خاکستری) از معروفترین این داستان ها حکایت نسل رو به انقراض قبیله ای ترک در اثر حمله دشمن است که با ازدواج یک گرگ با باقی مانده این قبیله دوباره ادامه پیدا می کند. بوزقورد از قدیم الایام به عنوان مهمترین سمبل ملت ترک شناخته شده است. به داستان های بعد از اسلام نظیر داستان های ساتوق بوغراخان، ماناس، چنگیزنامه، دده قورقود نیز می توان اشاره کرد.

حماسه دده قورقود به عنوان یک داستان ترکان غربی خصوصاً ترکان آذربایجان از اهمیت بیشتری برخورداراست که در مباحث دیگر به آن می پردازیم. ادبیات کتبی ترکی بدون درنظر گرفتن دوران پروترک یا زبان سومری با سنگ نوشته های یئنی سئی و اورخون شروع میشود ودر حدود 1400-1250 سال سابقه دارد. 51 نوشته یئنی سئی بر روی سنگ مزارهای اطراف رودخانه یئنی سئی در آسیای میانه قدیمی تر از همه است.

این سنگ نوشته ها با الفبایی متشکل از 159 علامت نوشته شده است که مختص ترکان قیرقیز و اوغوز بود ( منابع 3و5 ).

در سال 1970 میلادی نیز در ایسیک گؤل قزاقستان طبق سیمینی از قبر شاهزاده ای کشف گردید که بر روی آن دو سطر و با حروف اورخون و به ترکی قدیم نوشته شده بود:

«پسر پادشاه در 23 سالگی از دنیا رفت؛ سر مردم ایسیک به سلامت باد».
قدمت این نوشته به وسیله رادیوکربنیک و با تحقیقات دانشمندان شوروی (سابق) 500 سال قبل از میلاد مسیح تشخیص داده شد ( منبع 39 ).

 ریشه زبان ترکی

زبان ترکی اذربایجانی جزء شاخه غربی زبان های ترکی و از شاخه زبان های آلتاییک می باشد و آن هم جزء دسته اصلی زبان های اورال- آلتاییک است. ترکی استانبولی و ترکی ترکمنی نیز جزء شاخه غربی (در بعضی تقسیم بندی ها جنوبی) زبان ترکی محسوب میشود. ترکی قزاقی، قرقیزی، اوزبکی و اویغوری نیز جزء شاخه شرقی زبان ترکی (در بعضی تقسیم بندی ها متفاوت است) به حساب می آیند.

از دیگر زبان های آلتاییک میتوان به زبانهای مغولی، کره ای، ژاپنی، مانچو و تونقوز اشاره کرد. زبان های فنلاندی و مجاری نیز جزء شاخه زبان های اورالیک حساب می شوند.

بر اساس یک نظریه ترکی آذربایجانی از اختلاط لهجه های اوغوز و قپچاق و ترکی شرقی اویغوری بوجود آمده است که در زمان امیرتیمور و بعد از آن، با آمدن ایلات ترک آناتولی ( شاملو، روملو، استاجلو، قاجار، افشار و...) به آذربایجان، عنصر اوغوز در ترکی آذربایجانی بیشتر شد.

 از دید زبانشناسی زبان های دنیا به دسته های زیر تقسیم میشوند ( منبع 5 ):

• زبان های تک هجایی: علاوه بر ریشه کلمات که از یک یا چند هجا به وجود می آیند و جمله از تسلسل یک رشته کلمات تک هجایی تشکیل می شود و معنی آن در همان رشته کلمات مفهوم می گردد، مانند زبان چینی.

• زبان های التصاقی: علاوه بر ریشه کلمات که از یک یا چند هجا تشکیل می یابند، ادات پیوندی وجود دارد. این پیوندها با پیوستن به ریشه ها کلماتی با مفاهیم مستقل ساخته و یا ضمن الحاق به کلمات و الفاظ تصریف و حالت پذیری آنها را در کلام میسر می سازد.

مثل سئو + یشش + مک = سئویشمک. در این زبان ها، ریشه کلمات تغییر نمی کنند. مانند ترکی بعنوان یک زبان التصاقی پسوندی و اکثر زبان های اورال-آلتاییک. این زبان ها بیشتر قاعده مندند.

• زبان های تحلیلی: این زبان ها از الحاق پسوند و پیشوندها به اول و آخر ریشه کلمات تشکیل می شوند. منتها در جریان ترکیب و تصریف غالباً در ساختمان خود ریشه نیز دگرگونی هایی روی می دهد. مثل: می رفتم و می روم، یا go , went. اکثر زبان های سامی نظیر عربی از این دسته می باشند. دگرگونی های ریشه در این زبان ها آنها را بسوی بی قاعدگی سوق می دهد.
می بینیم که زبان فارسی و ترکی نه تنها از نظر لغوی و گرامری با هم متفاوت هستند، بلکه از لحاظ ساختاری نیز در دو دسته کاملاً مجزا قرار گرفته اند.

 مشخصات زبان ترکی

زبان های اورال- آلتاییک مانند ترکی با مشخصات زیر از زبان های هند و اروپایی نظیر زبان فارسی متمایز می شوند( منابع 5و9 ) :
1. در بین صداهای کلمات، هم آهنگی اصوات موجود است.
2. در این زبان ها جنس و حرف تعریف موجود نیست.
3. صرف بوسیله اضافه کردن پسوند انجام می شود: آپار + دیم، آپار + دین، ...
4. در صرف اسماء پسوند ملکی بکار می رود: آپار + دیغیم.
5. اشکال افعال غنی و متنوع است.
6. حرف جر بعد از کلمه می آید: ائودن = از خانه.
7. صفات قبل از اسماء می آیند: گوزل قیز.
8. بعد از اعداد علامت جمع بکار نمی رود.
9. مقایسه با مفعولٌ منه انجام می گیرد: من دن اوجا.
10. برای فعل معین بجای داشتن از فعل بودن ( ایمک) استفاده می شود.
11. پسوند سئوال موجود است: گلدین می؟
12. بجای حرف ربط از اشکال فعل استفاده میشود: گئتدییم یئر = جایی که رفتم- که به غلط بعضاً می گوییم: او یئر کی گئتدیم.

 خط زبان ترکی

در مورد خط ترکی باستان در سنگ نوشته های یئنی سئی و اورخون در 1400 سال پیش و ایسیک گؤل در 500 سال قبل از میلاد سخن رفت که به عقیده زبان شناسان خطوط ابداعی خود ترکان بوده و از هیچ خط دیگری اقتباس نشده است. ترکان با پذیرش دین اسلام خط عربی را جایگزین خط باستانی خود کردند (نظیر زبان فارسی که با الفبای عربی نوشته می شود).

با بکار آوردن حکومت جمهوری در ترکیه، مردم این کشور الفبای لاتین را جایگزین خط عربی کردند. آذربایجانی های شمال آراز نیز ابتدا در محدوده سال های 1929-1939 بمدت ده سال زبان خود را به لاتین نوشتند سپس به دستور استالین، خط جمهوری های ترک زبان اتحاد شوروی (سابق) به کریل (سیریلیک) تبدیل شد.

لاکن این جمهوری ها پس از استقلال دائمی خود در سال 1991 الفبای خود را دوباره به لاتین برگرداندند. آثار مکتوب زیادی به زبان ترکی و به دو الفبای عربی و لاتین از 1000 سال قبل بجای مانده است. بنا به دلایل بسیاری، الفبای لاتین از الفبای عربی سریعتر فراگرفته می شود و خواندن و نوشتن به آن راحت تر است.

خصوصاً این خط برای ترکی که در آن تعدد اصوات موجود است مناسبتر می باشد. خط لاتین ترکی آذربایجانی با چند حرف اضافه (ə،q،x) یعنی ( اَ، ق، خ) اندکی با خط لاتین ترکی استانبولی متفاوت است. متاسفانه در ایران استفاده از خط لاتین برای زبان ترکی به دلیل سیاسی محدود گشته است.(2)